صراط
| معاد |
صِراط پلی بر روی جهنم است که همه انسان‌ها در قیامت از آن عبور می‌کنند. بر اساس برخی از احادیث بر روی صراط مَواقفی (ایستگاه‌هایی) وجود دارد که اعتقادات و اعمال فرد در آنها حساب‌رسی می‌شود. سرعت گذر انسان‌ها از روی صراط متناسب با اعمال آنها در دنیاست، برخی به سرعت از آن می‌گذرند و برخی هزاران سال بر روی آن گرفتار خواهند بود و برخی از آن سقوط کرده، به جهنم می‌افتند. به اعتقاد شیعیان مهم‌ترین سوال بر روی صراط سوال از ولایت امامان است.
واژه‌شناسی
در قرآن کریم سه کلمه «صراط»، «طریق» و «سبیل» معنایی نزدیک به هم دارند، که معمولاً هر سه به «راه» ترجمه می‌شود. راغب اصفهانی تفاوت اساسی این سه واژه را چنین بیان می‌کند: «صراط» به معنی شاهراه، راه اصلی و راه روشن، «سبیل» به معنی راه آسان و هموار، و «طریق» به معنای راهی است که تنها پیاده می‌توان در آن حرکت کرد.
به باور برخی از محققان، از آن جایی که در روایات، صراط همان پلی معرفی شده که بالای جهنم قرار دارد، پس تعبیر «پل صراط» چندان دقیق نيست؛ اگرچه رايج ومعروف است.
حقیقت صراط
در باب حقیقت صراط، دو احتمال وجود دارد: یکی این که مقصود معنای ظاهرى آن است، يعنى در سراى ديگر بر جهنم پل يا راهى نظير آنچه در دنيا مى‌باشد، نصب مى‌شود. دوم این که صراط، تجسم و تبلور همان صراط دنيوى است؛ در نتیجه، تجسم صراط مستقيمی که پرهيزگاران در دنیا برگزيده‌اند، راهی است که آنان را به بهشت می‌رساند؛ اما تجلی راه‌هاى باطلی كه ستمكاران در اين دنيا پيموده‌اند، آنان را داخل دوزخ مى‌نمايد.
علامه تهرانی در کتاب معاد شناسی می‌نویسد:
- صراط یعنی راه و چیزی که با پیمودن آن از چیزی به چیز دیگر می‌توان رسید؛ و واسطه و رابطِ بین دوچیز. خداوند برای وصول به مقام انسانیت و فعلیتِ استعدادها و تقرّب به خدا و لقاءش راهی معین کرده است. صراط الله، راه به سوی خداست؛ و چون خدا محلّ و مکان خارجی ندارد پس مقصود راهی است از نفس انسان برای معرفت خدا. در هر فرد از افراد بشر از درون و باطنِ نفس او راه و سَبیلی است به سوی خدا. آن راه باطنی در قیامت به صورت پلی به سوی بهشت مجسم می‌شود. معصومین سریع‌ترین و کوتاه‌ترین و نزدیک‌ترین راه را به سوی خدا پیموده‌اند و به همین دلیل صراط مستقیم نامیده شده‌اند، راهی که از نظر دقت از شمشیر برّنده‌تر و از مو باریک‌تر است.
صراط در قرآن
کلمه «صراط»، چهل و پنج بار در آیات مختلف قرآن تکرار شده و در تمام موارد آن به صورت مفرد آمده است، در سی و دو آیه نیز با صفت «مستقیم» توصیف شده است.
اما این واژه در قرآن، به معنای اصطلاحی آن (گذرگاهی عمومی بر روی جهنم که همگی باید از آن عبور کنند) به کار نرفته است. البته مفسران آیات۷۱و۷۲ سوره مریم را ناظر به این حقیقت می‌دانند: «وَإِنْ مِنْكُمْ إِلاّ وارِدُها كانَ عَلى رَبِّكَ حَتْماً مَقْضيّاً ثُمَّ نُنَجّى الَّذينَ اتَّقَوا وَنَذَرُ الظّالِمينَ فِيها جِثِيّاً؛ هيچ يك از شماها نيست مگر اين كه وارد آن (دوزخ) مى‌شود و اين مطلب، حكم و تقدير حتمى خداوند است، آنگاه پرهيزگاران را نجات مى‌دهيم و ستمگران را فرو مى‌گذاريم تا در آن آتش به زانو درافتند.»
بیشترین بحثی که در مورد واژه صراط در روایات و کتب تفسیری بیان شده است، در ذیل آیه ۶ سوره حمد می‌باشد: «إهدِنَا الصّرَاط المُستَقیمَ؛ (پروردگارا!) ما را به راه راست و صراط مستقیم رهنمون باش».
صراط مستقیم
علامه تهرانی پس از نقل جمله معروف «اَلطُّرُقُ إلَی اللَهِ بِعَدَدِ أنْفاسِ الْخَلآئِق: راه‌هائی که به‌سوی خدا موجود است به تعداد نفْس‌ها و جان‌های مخلوقات است» می‌نویسد هر موجودی از نقطه نظر آن نفسانیت خاصّی که دارد یک راه به‌خصوص از باطن خود به خدا دارد ولی صراط مستقیم تنها یک مسیر و بهترین راه قُرب به خداست و طُرُق مختلف به‌اندازه‌ای که به صراط مستقیم نزدیک هستند توانایی رساندن افراد به خدا را دارند.
در آیات قرآن و روایات، مصادیقی برای «صراط مستقیم» بیان شده است:
- راهی است که به معرفت خدا می‌رسد
- رسول خدا(ص)
- امیرالمؤمنین(ع)
- امامان معصوم
- دین خداوند
- عبادت حق تعالی
- ارتباط و پیوند با خداوند
با توجه به اینکه تنها یک صراط مستقیم وجود دارد، امام خمینی در مورد تفسیر و جمع بین این مصادیق و بیان یکی بودن حقایق آنها می‌نویسد اطلاق کلمه «صراط» بر صورت انسانیت که عبارت از همان صفات انسانیت باشد، و بر امام و بر هدایت او و بر شریعت، و بر پلی که بر دوزخ کشیده شده جملگی صحیح است، زیرا همه این‌ها که بیان شد راه بهشت و طریق عالم نور و وسیله تقرّب به خداست.
ویژگی‌های صراط
در اخبار بسیاری که از اهل بیت(ع) رسیده است صراط پُلی است بر روی جهنم که از مو باریک‌تر و از لبه شمشیر تیزتر است، جهنّم بین مردم و بهشت قرار دارد و همه باید از پلی که بر روی جهنم قرار دارد عبور نمایند. برخی به سرعت برق می‌گذرند، برخی مانند اسب به تاخت می‌روند، برخی سینه خیز و بعضی هم در حالی می‌گذرند که خود را به آن آویخته‌اند و آتش مقداری از بدن آنها را گرفته است.
برخی عالمان در توضیح باریک‌تر از مو بودن صراط می‌نویسد: صراط، باریک‌تر از مو و برّنده‌تر از شمشیر است همانند سیره امیرالمؤمنین(ع) چرا که زندگی آن حضرت در نهایت دقت و به تعبیری دیگر از مو باریک‌تر بود... و عدالت او سرمشقی برای پیروانش خواهد بود. در روایات، یکی از مصادیق صراط مستقیم، حضرت علی(ع) دانسته شده که انسان اعمال و اخلاق خود را باید با ایشان تنظیم کند.
موقف‌های صراط
یکی از سختی‌های صراط، وجود عقبه‌ها و به تعبیر دیگر، وجود ایست و بازرسی‌هایی است که در آن وجود دارد. شیخ صدوق معتقد است عقبه‌های صراط، واجبات و حرام‌هایی است که انسان در دنیا باید آنها را رعایت می‌کرد، هر یک از این عقبه‌ها به نام یکی از این واجبات و حرام‌ها هستند، اگر در آن کار کوتاهی کرده باشد در هر عقبه تا هزار سال مورد بازخواست قرار می‌گیرد و اگر به درستی در دنیا از عهده آن برآمده باشد به سرعت به عقبه دیگر و در نهایت به بهشت می‌رسد.
برخی از مهم‌ترین عقبه‌های صراط عبارتند از:
عوامل پایداری بر صراط
بر اساس آیات قرآن و احادیث، مهم‌ترین عواملی که باعث پایداری انسان بر صراط می‌گردد عبارتند از:
|
نخستین کسی که از صراط می‌گذرد
بر اساس روایات، پیامبر(ص) به همراه امام علی(ع) اولین افرادی هستند که از صراط عبور می‌کنند.
صراط در ادبیات فارسی
واژه «صراط» در ادبیات فارسی نیز کلمه‌ای پرکاربرد است. حافظ، مولوی، سعدی، عطار، سنایی، فیض کاشانی، محتشم کاشانی و بسیاری از شاعران دیگر در آثار خود از «صراط» و «صراط مستقیم» برای اشاره به مصادیق آن در دنیا یا آخرت استفاده کرده‌اند.
| عطار نیشابوری | ||
| از دل طمع مدار که صد گونه شهوت است | نقش دل چو سنگ تو کالنقش فی‌الحجر | |
| اندر نهاد بوالعجبت هفت دوزخ است | از راه پنج حس تو فروبند هفت در | |
| پس بر صراط شرع روان گرد و هوش دار | زیرا که هست زیر صراط، آتش سقر | |
| بیدار گرد ای دلِ غافل که در جهان | همچون خران نیامده‌ای بهر خواب و خور | |
پیوند به بیرون
پانویس و یادداشت‌ها
- ↑ مفردات غریب القرآن، ص۲۳۰، مادّة (س ر ط). و نیز رجوع کنید به: ابن منظور، لسان العرب، ج۷، ص۱۳؛ طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱، ص۳۱، حکیم، سیدمحمدباقر، تفسیر سورة حمد، ص۲۱۹.
- ↑ مفردات غریب القرآن، ص۳۱۲، واژة طرق
- ↑ سبحانی، اندیشه‌های جاوید، مؤسسه امام صادق(ع)، ج۲، صص۳۸۳.
- ↑ سبحانی، اندیشه های جاوید، مؤسسه امام صادق(ع)، ج۲، ص۳۸۴-۳۸۶.
- ↑ معاد شناسی، ج۸، ص۴۶
- ↑ آیات: فاتحه: ۷، ۶/بقره: ۲۱۳،۱۴۲/آل عمران: ۱۰۱، ۵۱/مائده:۱۶/ نساء: ۶۸، ۱۷۵/ انعام: ۳۹، ۱۶۱، ۱۵۳، ۱۲۶، ۸۷/ اعراف: ۸۶/۱۶/ یونس: ۲۵/ هود: ۵۶/ ابراهیم: ۱/حجر: ۴۱/ نحل: ۱۲۱، ۷۶/ مریم: ۴۳، ۳۶/ طه: ۱۳۵/ حج: ۵۴،۲۴/ مؤمنون: ۷۴، ۷۳/ نور: ۴۶/ سبأ: ۶/یس: ۶۶، ۶۱،۴/ صافات: ۱۱۸، ۲۳/ ص:۲۲/ شوری: ۵۳،۵۲/ زخرف: ۶۴،۶۱،۴۱/ فتح: ۲۰/۲/ ملک: ۲۲.
- ↑ سبحانی، اندیشه های جاوید، مؤسسه امام صادق(ع)، ج۲، ص۳۷۹.
- ↑ معادشناسی،ج۸، ص۱۷
- ↑ زکی زاده رنانی، پل صراط، ص۲۰
- ↑ معانی الأخبار، ص۳۲، باب معنی صراط).
- ↑ «بسم الله الرحمن الرحیم یس و القرآن الحکیم إنک لمن المرسلین علی صراط مستقیم». (یس: ۱-۴).
- ↑ قل إننی هدانی ربی إلی صراط مستقیم دیناً قیما ملة ابراهیم حنیفاً». (انعام: ۱۶۱). این آیة بیشتر جنبة عقیدتی را مشخص می‌کند.
- ↑ «و ان اعبدونی هذا صراط مستقیم». (یس:۶۲). که در این آیه به جنبه عملی اشاره شده است.
- ↑ «و من یعتصم بالله فقد هدی إلی صراط مستقیم». (آل عمران: ۱۰۱).
- ↑ اسرار الصلوة، ص۳۹۶
- ↑ الکافی، ج۸، ص۳۱۲، ح۴۸۶
- ↑ امام خمینی، چهل حدیث، ص۴۸
- ↑ زکی زاده رنانی، پل صراط، ص۵۳
- ↑ زکی زاده رنانی، پل صراط، ص۷۸
- ↑ عیون أخبار الرضا (علیهِ‌السَّلام)، ج۲، ص۲۷۲، ح۶۳.
- ↑
- ↑
- ↑
- ↑
- ↑
- ↑
- ↑
- ↑
- ↑ عطار نیشابوری
- ↑ امام علی(ع): «أنا الصراط المستقیم، و عروته الوثقی التی لا انفصام لها؛ صراط مستقیم خدا و دستگیره محکم و ناگسستنی او، من هستم». (رجوع کنید به: بحار، ج۸، ص۸۰، ح۱۹). امام علی (علیهِ‌السَّلام) در خطبه خود، در سالی که عید غدیر مصادف با روز جمعه بود، فرمود: انا صراط الله الّذی من لم یسلکه بالطّاعة لله هوی به الی النّار، و انا سبیله الّذی نصبنی الله للاتّباع، بعد نبیه (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم)، و انا قسیم الجنّة، و النّار، و انا حجة الله علی الفجّار، و الابرار، فانتبهوا من رقدة الغفلة، و بادروا العمل قبل حلول الاجل، و سابقوا الی مغفرة من ربّکم، قبل ان یضرب بالسّور بباطن الرّحمة و ظاهر العذاب: منم راه خدا، آن راهی که هر کس از آن نرود در آتش دوزخ به سر رود، و منم آن راهی که خداوند مقرّر فرموده برای پیروی نمودن از آن بعد از پیغمبر (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم)، منم قسمت کننده بهشت و دوزخ، منم حجّت خدا بر نیکان و بدان؛ پس از خواب غفلت بیدار شوید و پیش از رسیدن مرگ به کردار نیک سبقت جوئید و پیشی گیرید به آمرزش پروردگار خود قبل از آنکه دیواری بین شما زده شود که باطنش رحمت خدا و ظاهرش عذاب خدا باشد. مصباح المجتهد، ص۷۵۶؛ إقبال الاعمال، ج۲، ص۲۵۸؛ تفسیر صافی، ج۵، ص۱۶۸؛ بحار، ج۹۴، ص۱۱۷؛ مسند الامام الرضا (علیهِ‌السَّلام)ی، ج۲، ص۲۱، ح۲۸. در روایتی دیگر گفته شده که صراط دو صراط است یک صراط در دنیا و یک صراط در آخرت، امّا صراط دنیا عبارت از امام مفترض الطاعه و پیشوائی است که اطاعت او واجب است، پس آن کس که در این دنیا او را شناخت و به هدایت او راه یافت و از او پیروی نمود از صراطی هم که در آخرت است و آن همان پلی است که بر روی دوزخ کشیده شده خواهد گذشت و آن کس که در این دنیا او را نشناخت بر آن صراط قدمش خواهد لغزید و در آتش دوزخ خواهد افتاد. معانی الأخبار، ص۳۲، باب معنی صراط
- ↑ روایت امام زین‌العابدین (علیهِ‌السَّلام): «نحن الصراط المستقیم و نحن عیبة علمه». (رجوع کنید به: معانی الاخبار، ص۳۵، ح۵). و نیز روایت امام صادق (علیهِ‌السَّلام): «نحن الصراط المستقیم». (تفسیر نور الثقلین، ج۱، ص۲۱، ح۸۹).
منابع
- قرآن کریم
- زکی زاده رنانی، علیرضا، پل صراط، انتشارات دیوان، قم، ۱۳۸۶ش
- امام خمینی، آداب الصلوة، مؤسسة نشر و تنظیم آثار امام خمینی، چاپ هفتم ۱۳۷۸ ش.
- شیخ صدوق، الامالی، یک جلد، انتشارات کتابخانه اسلامیه، ۱۳۶۲ ش.
- سبحانی، جعفر، اندیشه های جاوید، مؤسسه امام صادق(ع)، [بیتا].
- سیدعلی بن موسی بن طاوس، إقبال الاعمال، یک جلد، دارالکتب الإسلامیة تهران، ۱۳۶۷ ش.
- علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۱۰ جلد، مؤسسة الوفاء بیروت لبنان، ۱۴۰۴ ق.
- عمادالدین طبری، بشارة المصطفی، یک جلد، چاپ کتابخانه حیدریه نجف، ۱۳۸۳ ق.
- محمدبن حسن بن فروخ صفار، بصائر الدرجات، یک جلد، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی قم، ۱۴۰۴ ق.
- ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، دراسة و تحقیق علی شیری، دارالفکر بیروت لبنان ۱۴۱۵ ق.
- شیخ صدوق، التوحید، صححه و علق علیه: السیدهاشم الحسینی الطهرانی، منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم المقدسة.
- ، ثواب الاعمال، یک جلد، انتشارات شریف رضی قم، ۱۳۶۴ ش.
- الخصال، دو جلد در یک مجلد، انتشارات جامعه مدرسین قم، ۱۴۰۳ ق.
- سیدعلی بن موسی بن طاوس، جمال الاسبوع، یک جلد، انتشارات رضی قم.
- امام خمینی (قدس سره)، جهاد اکبر، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ نهم، ۱۳۷۸ ش.
- چهل حدیث، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ بیستم، ۱۳۷۸ ش.
- محمدبن جریر طبری، دلائل الامامة، یک جلد، دارالذخائر للمطبوعات، قم.
- احمدبن عبدالله طبری، ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی، نشر مکتبة القدسی مصر، ۱۳۵۶ ق.
- علامه حلّی، الرسالة السعدیة، تحقیق عبدالحسین محمد علی بقال، نشر کتابخانه عمومی حضرت آیت‌الله مرعشی نجفی (رَحمَة‌ُالله) قم، الطبعة الاولی ۱۴۱۰ ق.
- شیخ صدوق، صفات الشیعة، یک جلد، انتشارات اعلمی تهران.
- ابن ابی جمهور احسائی، عوالی اللئالی، ۴ جلد، انتشارات سیدالشهداء(ع) قم، ۱۴۰۵.
- شیخ صدوق، علل الشرایع، یک جلد، انتشارات مکتبة الداوری قم.
- عیون أخبار الرضا (علیهِ‌السَّلام)، ۲ جلد در یک مجلد، انتشارات جهان، ۱۳۷۸ ق.
- شیخ صدوق، فضائل الاشهر الثلاثة، تحقیق میرزا غلامرضا عرفانیان، نشر‌دار الحجة البیضاء‌دار الرسول الاکرام (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم)، الطبعة الثانیة ۱۴۱۲ ق.
- سیدعلی اکبر قرشی، قاموس قرآن، هفت جلد در سه مجلد، انتشارات دارالکتب السلامیه، چاپ ششم ۱۳۷۱ ش.
- ثقة الاسلام کلینی، الکافی، ۸ جلد، دارالکتب الإسلامیة تهران، ۱۳۶۵ ش.
- جعفربن محمدبن قولویه، کامل الزیارات، ۱ مجلد، تحقیق شیخ جواد القیومی، مؤسسة نشر الفقاهة، الطبعة الاولی ۱۴۱۷ ق.
- علامه حلی حسن بن یوسف، کشف الیقین، یک جلد، مؤسسه چاپ و انتشارات وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد، ۱۴۱۱ ق.
- علی المتقی بن حسام الدین الهندی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، مؤسسة الرسالة بیروت ۱۴۰۹ ق.
- ابن منظور، لسان العرب، ۱۵ مجلد، نشر أدب الحوزة، الطبعة الأولی ۱۴۰۵ ق.
- محمدبن أحمدبن الحسن بن شاذان القمی، مائة منقبة فی فضائل و مناقب أمیرالمؤمنین و الائمة من ولده (عَلیهِم‌السَّلام)، مدرسة الامام المهدی (علیهِ‌السَّلام) الطبعة الاولی ذی الحجة، ۱۴۰۷ ق.
- حسن بن سلیمان الحلی، مختصر بصائر الدرجات، منشورات المطبعة الحیدریة فی النجف الطبعة الاولی ۱۳۷۰ ق.
- احمدبن محمدبن خالد برقی، المحاسن، یک جلد، دارالکتب الإسلامیة قم، ۱۳۷۱ ق.
- احمدبن حنبل، مسند احمد، انتشارات دارالمعارف مصر، ۱۹۸۰ م.
- شیخ صدوق، معانی الاخبار، یک جلد، انتشارات جامعه مدرسین قم، ۱۳۶۱ ش.
- ، من لا یحضره الفقیه، ۴ جلد، انتشارات جامعه مدرسین قم، ۱۴۱۳ ق.
- محمدفؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، مؤسسه اعلمی للمطبوعات بیروت، طبع اول ۱۴۲۰ ق.
- سلیمان بن أحمد الطبرانی، المعجم الکبیر، تحقیق: حمدی عبد المجید السلفی، نشر مکتبة ابن تیمیة القاهرة، ۲۵ مجلد، الطبعة الثانیة.
- سلیمان بن أحمد الطبرانی، المعجم الاوسط، ۹ مجلد، تحیق ابراهیم الحسینی، نشر دارالحرمین.
- علی بن أبی بکر الهیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، مکتبة القدسی بالقاهرة-دارالکتب العلمیة بیروت لبنان.
- شیخ فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، شش مجلد.
- شیخ عباس قمی (رَحمَة‌ُالله)، منازل الاخرة، انتشارات انصاری، چاپ دوم، زمستان ۱۳۷۷ ش.
- ابن الأثیر، النهایة فی غریب الحدیث، ۵ مجلد، مؤسسه اسماعیلیان قم، الطبعة الرابعة ۱۳۶۴ ش.